Γράφει ο Σίμος Ανδρονίδης
Με δημοσίευμα της, η διαδικτυακή έκδοση της εφημερίδας ‘Η Καθημερινή,’[1] αναφέρεται στην συνάντηση του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου με τον Αρμένιο ομόλογο του, Αραράτ Μιρζογιάν, στην Άγκυρα.
H συνάντηση πραγματοποιήθηκε περίπου 10 ημέρες[2] μετά τους ισχυρούς σεισμούς σε Τουρκία και Συρία, ο αντίκτυπος των οποίων καθίσταται ιδιαιτέρως ισχυρός σε πολλαπλά επίπεδα, δείχνοντας πως έχει τη δυναμική[3] να επηρεάσει και τις διπλωματικές κινήσεις και ενέργειες της Τουρκίας.[4]
Στην εξόχως κατατοπιστική μελέτη του που εν προκειμένω φέρει τον τίτλο ‘Disaster Diplomacy. How Disasters affect peace and conflict,’[5] ο Ilan Kelman χρησιμοποιεί μία σειρά παραδειγμάτων προκειμένου να τεκμηριώσει την βασική υπόθεση εργασίας που διατυπώνει: Πως δηλαδή, η επίδραση που μπορεί να έχει μία φυσική καταστροφή (όπως είναι ένας σεισμός), στις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών, στη δυναμική που εμπεριέχει μία ένοπλη σύγκρουση, δεν εξελίσσεται ενιαία ή αλλιώς, με τον ίδιο τρόπο.
Μεταξύ των παραδειγμάτων που χρησιμοποιεί βρίσκεται και η ‘διπλωματία των σεισμών’,[6] η οποία, συνιστά ειδική μορφή μίας ενεργητικής διπλωματίας που αλληλεπιδρά διαρκώς με διάφορες ανθρωπιστικές πρωτοβουλίες στις οποίες εμπλέκονται και ιδιωτικοί φορείς και ασκήθηκε από την Ελλάδα και την Τουρκία μετά τους σεισμούς του 1999.[7]
Αυτή η ειδική μορφή διπλωματίας[8] που στηρίζεται σε από κοινού προσπάθειες, ενίσχυσε το θετικό momentum που είχε ήδη διαμορφωθεί στις διμερείς σχέσεις (για «σεισμική προσέγγιση»,[9] κάνει λόγο ο Robins), συνέβαλε στη διατήρηση του δίχως να απαιτηθεί η περαιτέρω ενεργοποίηση του Greek-Turkish Forum[10] που είχε ήδη συσταθεί και λειτουργούσε παράγοντας κείμενα πολιτικής για την εξομάλυνση των διμερών σχέσεων, διεύρυνε την ατζέντα θέτοντας στο προσκήνιο ανθρωπιστικά ζητήματα καθώς και τις συνέργειες που μπορεί να αναπτυχθούν για την καλύτερη δυνατή διαχείριση τους, με αποτέλεσμα να προετοιμαστεί το έδαφος ώστε να φθάσουμε με τις καλύτερες δυνατές προϋποθέσεις στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι (Δεκέμβριος 1999).
Στο οποίο προέκυψαν σημαντικές διευθετήσεις. Στα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Kelman δεν ανήκει το παράδειγμα των σχέσεων Τουρκίας[11] και Αρμενίας, ακριβώς διότι ο σεισμός του 1999 στην Κωνσταντινούπολη δεν διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις για κάποιου είδους σύγκλιση μεταξύ των δύο χωρών, οι σχέσεις των οποίων παρέμεναν ‘παγωμένες,’ με την μεν Αρμενία να δείχνει απρόθυμη να συνδράμει και τη δε Τουρκία να δυσκολεύονταν εν τοις πράγμασι να αποδεχθεί οποιαδήποτε βοήθεια θα μπορούσε να της παράσχει η γειτονική Αρμενία.
Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη και αυτή την φορά, με το μέγεθος της καταστροφής να είναι τέτοιο, που να ωθεί την Αρμενική κυβέρνηση να αποστείλει κλιμάκιο διασωστών και ανθρωπιστική βοήθεια στην Τουρκία, ανοίγοντας ένα συνοριακό πέρασμα που παρέμενε κλειστό επί 35 χρόνια.
Παράλληλα, οι προσπάθειες επαναπροσέγγισης και αποκατάστασης των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών, προσπάθειας που σταδιακά άρχισαν να λαμβάνουν χώρα μετά την σύγκρουση Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο Καραμπάχ το φθινόπωρο του 2020 και την επίτευξη της κατάπαυσης του πυρός που ακολούθησε, διαμόρφωσαν τις προϋποθέσεις προκειμένου η Αρμενία να ανταποκριθεί άμεσα (κάτι που έπραξε και η ελληνική κυβέρνηση), με αποτέλεσμα η συνάντηση των δύο υπουργών Εξωτερικών να καθίσταται ίσως το φυσικό ‘επακόλουθο’ της Αρμενικής συνδρομής.
Η συνάντηση των δύο υπουργών Εξωτερικών στην Άγκυρα (ο Μεβλούτ Τσαβούσογλου παραμένει ένας εκ των πλέον προβεβλημένων υπουργών της κυβέρνησης του προέδρου Ερντογάν), ενέγραψε έναν περισσότερο διπλωματικό χαρακτήρα, εάν λάβουμε υπόψιν τόσο τον χώρο όπου αυτή πραγματοποιήθηκε (Τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών), όσο και την αμφίεση των δύο υπουργών.
Αντίθετα, η συνάντηση του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών Νίκου Δένδια με τον Τούρκο ομόλογο του,[12] έφερε ένα περισσότερο ανθρωπιστικό πρόσημο, όντας ενταγμένη, με αρμονικό τρόπο, στη στρατηγική συνδρομής που ανέπτυξε η ελληνική κυβέρνηση από την πρώτη στιγμή των σεισμών σε Τουρκία και Συρία.
Σε τέτοιες περιπτώσεις, έμφαση δίνεται σε ό,τι μπορεί να ‘ενώνει’, με το θετικό κλίμα μεταξύ των δύο υπουργών, να αντικατοπτρίζει (αρκούντως θετικό, ήσαν και το κλίμα στη συνάντηση του Μεβλούτ Τσαβούσογλου με τον Αραράτ Μιρζογιάν), και τα θετικά συναισθήματα που διαπέρασαν πολίτες και των δύο χωρών, μετά τους σεισμούς και την άμεση παροχή ελληνικής βοήθειας.
Η Αρμενική διπλωματία μπορεί να επενδύσει συμβολικούς-διπλωματικούς πόρους στο ό,τι η Τουρκική πλευρά έχει μειώσει τις αντιστάσεις της λόγω του σεισμού και των συνεπειών του, αποδίδοντας έμφαση στην υπογραφή ενός πρωτοκόλλου συνεργασίας το οποίο αρχικά θα προβλέπει ό,τι το συνοριακό πέρασμα που ήσαν κλειστό για μεγάλο χρονικό διάστημα, θα παραμείνει ανοιχτό, με στόχο να λειτουργήσει μία χερσαία γραμμή επικοινωνίας των δύο χωρών.
Οι ευκαιρίες[13] που παραγάγει μία τέτοια καταστροφή, δεν πρέπει να μείνουν αναξιοποίητες. Σταχυολογούμε ενδεικτικά από το δημοσίευμα της διαδικτυακής έκδοσης της εφημερίδας ‘Η Καθημερινή’: «Η ανθρωπιστική βοήθεια που έστειλε η Αρμενία για τα θύματα του φονικού σεισμού στην Τουρκία ενδέχεται να ενισχύσει τις προσπάθειες των δύο χωρών να εξομαλύνουν τις σχέσεις τους, εκτίμησε σήμερα ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου.
«Η Αρμενία έτεινε ένα χέρι φιλίας προς τον λαό μας αυτές τις δύσκολες ημέρες, έδειξε αλληλεγγύη και συνεργασία αυτές τις δύσκολες στιγμές (…) Πρέπει να συνεχιστεί αυτή η αλληλεγγύη», δήλωσε ο Τσαβούσογλου στη διάρκεια κοινής συνέντευξης Τύπου από την Άγκυρα με τον Αρμένιο ομόλογό του Αραράτ Μιρζογιάν».[14]
[1] Βλέπε σχετικά, ‘Τουρκία- Αρμενία: Η «διπλωματία του σεισμού» ίσως βοηθήσει στην εξομάλυνση των σχέσεων,’ Διαδικτυακή έκδοση εφημερίδας ‘Η Καθημερινή,’ 15/02/2023, Τουρκία- Αρμενία: Η «διπλωματία του σεισμού» ίσως βοηθήσει στην εξομάλυνση των σχέσεων | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr) Οι επαφές μεταξύ των δύο χωρών που ξεκίνησαν την επαύριον της ισχυρής σεισμικής δόνησης σε Τουρκία και Συρία (σε αυτό το σημείο, θα διατυπώσουμε, θεωρητικά-επιστημολογικά, την ακόλουθη υπόθεση εργασίας: Το γεγονός πως η Τουρκία αμέσως μετά το σεισμό τέθηκε στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος, με τις διπλωματικές επαφές και ζυμώσεις με σειρά χωρών όπως η Αρμενία και η Ελλάδα να πυκνώνουν, καθίσταται ισχυρό δείγμα της αυξημένης περιφερειακής-γεω-πολιτικής επιρροής της), είναι ένα πολύ σημαντικό διπλωματικό-ανθρωπιστικό ‘εργαλείο’ για την περαιτέρω βελτίωση των διμερών σχέσεων. Όμως, δεν πρέπει να είναι το μοναδικό ‘εργαλείο’ (δεν θεωρούμε, θεωρητικά-επιστημολογικά, πως υπήρξε ένας Αρμένιος ‘Μανώλης Κωστίδης’ που να διατρέχει επί καθημερινής βάσεως τις πληγείσες περιοχές, μεταδίδοντας πληροφορίες και συγκεντρώνοντας μαρτυρίες πληγέντων/Και γιατί δεν συνέβη κάτι τέτοιο, μπορεί να αναρωτηθεί, επιζητώντας να μάθει και να γνωρίσει περισσότερο, ένας αναγνώστης; Κάποιες παράμετροι είναι οι εξής: Πρώτον, λόγω του ό,τι το επίπεδο των διμερών σχέσεων, παρ’ ό,τι αυτές έχουν βελτιωθεί και υπόκεινται σε περαιτέρω βελτίωση, δεν επιτρέπει την αποστολής μίας ακόμη και πολυπληθούς Αρμενικής δημοσιογραφικής αποστολής στις πληγείσες περιοχές/Όμως, εάν όντως συνέβαινε κάτι τέτοιο, εκτιμούμε πως η υποδοχή που θα επιφύλασσαν οι κάτοικοι των περιοχών αυτών στους Αρμένιους δημοσιογράφους, δεν θα ήσαν καθόλου αρνητικά, εάν συνυπολογίσουμε το γεγονός πως οι Αρμένιοι διασώστες δεν αντιμετώπισαν κανένα πρόβλημα κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Τουρκία/Η δια ζώσης αλληλεπίδραση αρκεί για να υπονομεύσει και να καταρρίψει στερεοτυπικές αντιλήψεις, αρνητικές εικόνες και γνώμες, ‘εχθρικές’ προσλήψεις/Για τον Αλέξη Ηρακλείδη, ένας πρωταρχικός παράγοντας που ερμηνεύει την προσέγγιση που επιτεύχθηκε στα 1999 μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, είναι ο «συναισθηματικός παράγοντας»: «ο ανθρώπινος πόνος των Τούρκων σεισμοπαθών που λίγο μετά έγινε κοινός πόνος, μια αίσθηση κοινής μοίρας μπροστά σε αδυσώπητα φυσικά φαινόμενα που αφήνουν τον άνθρωπο ανήμπορο»/ Αυτή η βαθύτερη αίσθηση της επιζητούμενης, από τον πληγέντα, συμπόνιας, καθώς και η ενδεχόμενη παρουσία Αρμένιων δημοσιογράφων που θα απέβλεπε στο να γίνει ευρύτερα γνωστός ο πόνος και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σεισμοπαθείς, θα έθετε τις βάσεις ώστε η Αρμενική αποστολή να συναντήσει θετική υποδοχή/Άλλωστε, σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, δεν είναι καθόλου σπάνια τα πρόσωπα που έχουν πληγεί να σπεύδουν να ζητήσουν ένα χάδι και μία χειρονομίας κατανόησης, με την πλέον χαρακτηριστική να καθίσταται η αγκαλιά μεταξύ δύο ανθρώπων, αυτού που έχει πληγεί και αυτού που έχει μεταβεί για να βοηθήσει, είτε είναι διασώστης, είτε μέλος ανθρωπιστικής βοήθειας, είτε δημοσιογράφος, έναν λόγο παρηγορητικό, την υπόσχεση πως δεν θα ‘αφεθούν μόνοι,’ ακόμη και όταν οι διασώστες ή μη, αποχωρήσουν/Είναι η αγκαλιά κατά κύριο λόγο, που μπορεί να συνοδεύεται από το πιάσιμο του κεφαλιού, από το επίμονο κοίταγμα στα μάτια και από το ελαφρύ και καθ’ όλα συμβολικό χτύπημα του κεφαλιού, μέσω του οποίου αυτός που έχει σπεύσει να παράσχει βοήθεια, επιβεβαιώνει στον πληγέντα πως θα πράξει οτιδήποτε για να βρεθεί ο άνθρωπος του που μπορεί να είναι εγκλωβισμένος μέσα στα ερείπια, πως θα του εξασφαλίσει φαγητό και άλλα σημαντικά προϊόντα, πως κατανοεί τον φόβο του, η ενέργεια εκείνη που μπορεί να συμβάλλει στην έστω και πρόσκαιρη μείωση της επίδρασης που μπορεί να έχουν τα αρνητικά συναισθήματα, στην έκφραση ευγνωμοσύνης και στην αντιμετώπιση της «απελπισίας», για να παραπέμψουμε στην ανάλυση του Pekrun et al./H απελπισία δεν προκύπτει ως απόρροια της αίσθησης πως το άτομο χάνει απότομα την αξιοπρέπεια του και υποπίπτει στην κατηγορία αυτώ που ‘ζητούν ελεημοσύνη’ για να επιβιώσουν μέσα σε δύσκολες συνθήκες/Αλλά, ως απότοκος ή αλλιώς, ως παράγωγο της αίσθησης πως το άτομα και δεν ‘έχει τίποτα’ και δεν ‘έχει να περιμένει τίποτα’ και από κανέναν, όντας, όχι ‘γυμνός’, για να στραφούμε σε μία προβληματική τύπου Agamben, που δεν μας ενδιαφέρει εδώ, όσο ‘αδύναμος’ να σκεφτεί οτιδήποτε για να βοηθήσει τον εαυτό του και να ελαφρύνει την θέση του/Εν είδει υποθέσεως εργασίας, θα πούμε πως όσο μεγαλύτερες οι απώλειες για έναν πληγέντα, απώλειες μελών της οικογένειας, φίλων και γνωστών, στέγης και περιουσίας, τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες εμφάνισης, σε ψυχο-συναισθηματικό επίπεδο, της απελπισίας, κάτι που καθιστά άμεση και απολύτως απαραίτητη την μετάβαση στις πληγείσες περιοχές εξειδικευμένων ψυχολόγων που έχουν εργασθεί και στο παρελθόν με άτομα που έχουν επιζήσει φυσικών καταστροφών/Ψυχολόγους και παιδοψυχολόγους, πρέπει να αρχίσουν να στέλνουν και οι χώρες που ήδη έχουν εμπλακεί με διάφορους τρόπους στην παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας στην Συρία και στην Τουρκία/Δεύτερον, λόγω του ό,τι οι Αρμενικοί τηλεοπτικοί, ιδιωτικοί σταθμοί, δεν έχουν απεσταλμένους στην Τουρκία, όπως συμβαίνει με τους αντίστοιχους ελληνικούς, πράγμα που δυσχεραίνει την οργάνωση και την αποστολή μίας δημοσιογραφικής ομάδας στην επαρχία Χατάι της Τουρκίας∙ Πως να στείλεις κάποιον μεμονωμένο Αρμένιο δημοσιογράφο τύπου freelancer στις πληγείσες περιοχές, στην Αντιόχεια και στο Ισκεντερούν, όταν δεν μπορείς να τους παράσχεις το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό και τον κατάλληλο δημοσιογραφικό εξοπλισμό προς υποστήριξη της αποστολής του;/Τρίτον, λόγω της έλλειψης ουσιαστικής συγκοινωνιακής σύνδεσης μεταξύ των δύο χωρών/ Η αεροπορική σύνδεση των δύο χωρών έλαβε χώρα πριν από δύο μήνες και ακόμη απέχει αρκετά από το επίπεδο της πλήρους ανάπτυξης/Παράλληλα, και τα χερσαία περάσματα είναι λίγα, με αποτέλεσμα η μόνη εναλλακτική δίοδος για να εισέλθει στην Τουρκία ένας Αρμένιος δημοσιογράφος και η ομάδα του να είναι το συνοριακό πέρασμα που άνοιξε μετά από 35 χρόνια/Πως όμως να επιλεγεί αυτή η οδός, όταν μέσω αυτής διοχετεύεται ανθρωπιστική βοήθεια; Τέταρτον, διότι δεν υπάρχουν, προς ώρας τουλάχιστον, πρόθυμοι Αρμένιοι δημοσιογράφοι να επωμιστούν το βάρος μίας τέτοιας δημοσιογραφικής αποστολής, να εκτεθούν σε δύσκολες συνθήκες) για να επιτευχθεί η πλήρης και ουσιαστική βελτίωση των διμερών σχέσεων. Φρονούμε πως αυτό το διαθέσιμο ‘εργαλείο’ πρέπει να εμπλουτιστεί και με σειρά άλλων (η Αρμενική κυβέρνηση πρέπει να ζητήσει τον πολλαπλασιασμό των πτήσεων από την πρωτεύουσα Γερεβάν προς την Τουρκική ενδοχώρα και πιο συγκεκριμένα, προς την πόλη της Αντιόχειας, ώστε να καταφθάνει τουλάχιστον τέσσερις φορές την εβδομάδα, πολύτιμη ανθρωπιστική βοήθεια στην Τουρκία και στις πληγείσες περιοχές), προκειμένου οι διμερείς σχέσεις να μπορέσουν να βελτιωθούν και σε ένα δεύτερο επίπεδο, να ωριμάσουν. Οι σεισμοί και οι κοινωνικές, υγειονομικές, αξιακές και δημογραφικές επιπτώσεις τους (ήδη εκατοντάδες κάτοικοι των περιοχών που επλήγησαν περισσότερο, απομακρύνθηκαν από αυτές), προσφέρουν στην Αρμενική κυβέρνηση την δυνατότητα (διευρύνοντας το πεδίο της ανάλυσης μας, θα πούμε πως έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο γεγονός πως στην αποστολή της εθνικής Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου του 2004, συμμετείχαν αρκετοί ποδοσφαιριστές που αναδείχθηκαν από τις ακαδημίες του Παναθηναϊκού/Αυτή η διαπίστωση, θεωρητικά-επιστημολογικά, μας δίδει την αφορμή να υπογραμμίσουμε πως αντίθετα, δεν έχει δοθεί καθόλου έμφαση στο ό,τι στην αποστολή της εθνικής συμμετείχαν τρεις ποδοσφαιριστές που αγωνίστηκαν στο παρελθόν στην ομάδα του Άρη Θεσσαλονίκης, βρίσκοντας την ευκαιρία να δείξουν τις δεξιότητες ή τις ικανότητες τους, να τις εξελίξουν και να τις βελτιώσουν/ Οι τρεις ποδοσφαιριστές είναι οι Άγγελος Χαριστέας, Τραϊανός Δέλλας και ο τερματοφύλακας Φάνης Κατεργιαννάκης, με τους δύο πρώτους να έχουν μάλιστα πρωταγωνιστικό ρόλο/Το γεγονός αυτό, αναδεικνύει στην επιφάνεια ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η ποδοσφαιρική ομάδα του Άρη, που είναι η έλλειψη Ελλήνων ποδοσφαιριστών από το ρόστερ του/Η εξέλιξη αυτή έχει ως συνέπεια την αποκοπή της ομάδας από το ποδοσφαιρικό περιβάλλον της εθνικής Ελλάδας, την αδυναμία της να την τροφοδοτεί με ποδοσφαιριστές που είναι σε θέση να αγωνιστούν και να προσφέρουν άμεσα/Εκτιμούμε πως οι απόψεις εκείνες που θεωρούν σχεδόν ως ‘πανάκεια’ την παρουσία Ελλήνων ποδοσφαιριστών σε μία ομάδα που θέτει υψηλούς στόχους, γιατί οι Έλληνες ‘αντιλαμβάνονται καλύτερα τις απαιτήσεις, τα συναισθήματα των φιλάθλων και ‘πονάνε’ την φανέλα, ως εξόχως απλοϊκές και προδήλως εσφαλμένες/Τι σημαίνει το επικολυρικό ‘πονάω τη φανέλα;’ ), προσφέρουν την δυνατότητα στην Αρμενική κυβέρνηση να επιχειρήσει με προσεκτικό τρόπο, την «προώθηση της ταυτότητας» (nation brand), της εντός της Τουρκίας, κατά την θεώρηση του Anholt, κερδίζοντας έδαφος και αμβλύνοντας το βάρος που έχει η ιστορία στις σχέσεις των δύο χωρών. Ένα άλλο ‘εργαλείο’ που μπορεί να αξιοποιήσει η Αρμενία, είναι η μαγειρική. Κατά τον Δημήτριο Χαμπεσή, «η διπλωματία της μαγειρικής θεωρείται ακόμη μια επιτυχημένη πρακτική της πολιτιστικής διπλωματίας, αφού η «επικοινωνία» που δημιουργεί η γευστική απόλαυση έχει επίσης την ικανότητα να αναπτύσσει την έννοια της εκτίμησης της διαφορετικής κουλτούρας». Έτσι λοιπόν, δύνανται να μεταβεί στην Τουρκία, μετά από εκ των προτέρων συνεννόηση των δύο κυβερνήσεων, μία ανθρωπιστική αποστολή που θα μεταφέρει μαζί της επαρκείς ποσότητες Αρμένικου φαγητού, το οποίο θα διανείμει στους σεισμοπαθείς και στους υπολοίπους κατοίκους του Καχραμάνμαράς για παράδειγμα, οικοδομώντας έτσι ‘γέφυρες’ συνεργασίας και δεσμούς φιλίας (η έκφραση συμπόνιας συνιστά μία βασική ‘πρώτη ύλη’ για την εμφάνιση της συμπάθειας) μέσω της «γευστικής απόλαυσης» και της εκτίμησης της Αρμενικής διατροφικής κουλτούρας. Εναλλακτικά, Αρμένιοι μάγειρες που θα μπορούν να συμμετέχουν στην αποστολή, μπορούν, κατά τα πρότυπα της εθελοντικής οργάνωσης ‘Ο Άλλος Άνθρωπος,’ να μαγειρεύουν ενώπιον όλων (το ‘βλέπειν’ είναι συστατικό στοιχείο του τελετουργικού που συνοδεύει το μαγείρεμα των φαγητών, ωθώντας τον εξωτερικό παρατηρητή να συμμετάσχει πιο ενεργά στη διαδικασία του μαγειρέματος, ζητώντας από τον μάγειρα, επαγγελματία και μη, να του αναθέσει κάποιο συγκεκριμένο καθήκον/Τότε η διαδικασία γίνεται συλλογική, με το αποτέλεσμα να ικανοποιεί τους πάντες), προσφέροντας μεγάλες ποσότητες Αρμενικών λιχουδιών στους Τούρκους σεισμοπαθείς, σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους. Μία τέτοια δραστηριότητα μπορεί να μετατραπεί σε «πρόγραμμα», κατά πως θα έλεγε η Sampson, εμπλέκοντας πολλούς για μεγάλο χρονικό διάστημα. Βλέπε σχετικά, Sampson, S., ‘The social life of projects: Importing civil society to Albania,’ στο: Hann, C., & Dunn, E., (επιμ.), ‘Civil Society: Challenging western models,’ Routledge, London, 1996. Η εθελοντική οργάνωση ‘Ο Άλλος Άνθρωπος,’ ξεκίνησε το 2011, ως «φιλική παρέα ομοϊδεατών», για να στραφούμε στην ανάλυση του Μποτετζάγια, για να εξελιχθεί στη συνέχεια σε «δομημένο οργανισμό» με ευδιάκριτους στόχους, που απολαμβάνει ευρεία κοινωνική-πολιτική νομιμοποίηση (δεν γνωρίζουμε άλλη τέτοια οργάνωση που να απολαύει σχεδόν δια-κομματικής υποστήριξης) έχοντας κερδίσει και την εκτίμηση της Προέδρου της Δημοκρατίας. Η συμμετοχή της Προέδρου της Δημοκρατίας σε πρακτικές της όπως είναι το διαμοίρασμα του φαγητού σε άστεγους, καλλιεργεί το έδαφος ώστε η οργάνωση να επεκτείνει τη δράση της. Βλέπε και, Μποτετζάγιας, Ιωσήφ., ‘Η Ομοσπονδία Οικολόγων Εναλλακτικών: Το ελληνικό πράσινο πείραμα,’ Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, Τεύχος 22, 2003, σελ. 69-105. Βλέπε και, Pekrun, R., ‘Boredom in achievement settings: Exploring control-value antecedents and performance outcomes of a neglected emotion,’ Journal of Educational Psychology, 102, 3, 2010, σελ. 531-549. Anholt, S., ‘Destination Branding: Creating the unique destination proposition,’ Oxford, Butterworth Heinemann, 2002. Βλέπε επίσης, Χαμπεσής, Δημήτριος., ‘Ο διαθρησκειακός διάλογος στο φως της πολιτιστικής διπλωματίας και του πολιτικού φιλελευθερισμού,’ Διδακτορική Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, 2017, Διαθέσιμη στο: Ο διαθρησκειακός διάλογος στο φως της πολιτιστικής διπλωματίας και του πολιτικού φιλελευθερισμού (didaktorika.gr) Ηρακλείδης, Αλέξης., ‘Άσπονδοι γείτονες. Ελλάδα-Τουρκία: Η διένεξη του Αιγαίου,’ Εκδόσεις Σιδέρης, Ι., Αθήνα, 2007, σελ. 191.
[2] Aρκετά χρόνια μετά τον ισχυρό σεισμό που πραγματοποιήθηκε στην Αρμενία στα 1988 (και Αρμένιοι έχουν αρνητικές εμπειρίες από ισχυρούς και καταστρεπτικούς σεισμούς, με τον σεισμό του 1988 να εντυπώνεται στη συλλογική μνήμη), μουσικοί από διάφορα συγκροτήματα, όπως ήσαν ο Ian Gillan των ‘Deep Purple,’ ο Tony Iommi των ‘Black Sabbath,’ ο John Lord των ‘Deep Purple,’ o Jason Newsted των ‘Metallica’, ο Nicko Mc Brain των ‘Iron Maiden,’ σχημάτισαν το μουσικό γκρουπ με την ονομασία ‘Who Cares,’ με μείζον στόχο την συγκέντρωση χρημάτων για την ανακατασκευή ενός μουσικού γυμνασίου στην Αρμενία που καταστράφηκε μετά από τον σεισμό του 1988. Το γκρουπ σχηματίσθηκε το 2011 και κυκλοφόρησε το άλμπουμ ‘Ina Gillan & Tony Iommi: Who Cares’ με τα πιο γνωστά τραγούδια του να είναι το ‘Out of my mind’ και το ατμοσφαιρικό ‘Holy Water,’ στο οποίο είναι έντονη η παρουσία της Αρμενικής μουσικής ταυτότητας ή παράδοσης, καθότι η εισαγωγή δεν γίνεται μέσω πλήκτρων όπως συνέβαινε και σε ενίοτε συμβαίνει και σήμερα σε αρκετά rock και hard rock τραγούδια (εδώ οφείλουμε να δούμε θεωρητικά-επιστημολογικά, πως η μουσική εισαγωγή μέσω πλήκτρων συνέβαινε κατά βάση στο παρελθόν, στη δεκαετία του 1970, με το μουσικό συγκρότημα των ‘Rainbow,’ να το επιχειρεί με ιδιαίτερη επιτυχία, διαμορφώνοντας έναν δρόμο που τον ακολούθησαν και άλλα συγκροτήματα). Έτσι λοιπόν, το τραγούδι ανοίγει ένας Αρμένιος οργανοπαίκτης που χρησιμοποιεί ένα παραδοσιακό μουσικό όργανο της χώρας του, θέτοντας τις βάσεις για την (επρόκειτο για την συνύπαρξη της Αρμενικής μουσικής παράδοσης με την hard rock μουσική, αν και μετά την εισαγωγή ο ήχος της κιθάρας επισκιάζει τον αντίστοιχο ήχο του Αρμένικου οργάνου, ήχος που ίσα που ακούγεται), ορμητικό είσοδο των ηλεκτρικών κιθαρών (του Tony Iommi και του Mikko Linstrom των ‘HIM’), των οποίων η ένταση χαμηλώνει μόνο όταν ο Ian Gillan τραγουδά τους στίχους πριν από το ρεφραίν. Κάποια βασικά χαρακτηριστικά του όλου μουσικού εγχειρήματος, είναι τα εξής: Πρώτον, ήσαν οι πρωτοβουλίες που έλαβε ο Ian Gillan το χρονικό διάστημα που προηγήθηκε της δημιουργίας του μουσικού συγκροτήματος (ο Ian Gillan και ο Tony Iommi μπορούν να αναλάβουν μία πρωτοβουλία για την ζωντανή εκτέλεση του ‘Holy Water’ σε κάποιο μουσικό στούντιο, σε ένδειξη συμπαράστασης στους σεισμοπαθείς της Τουρκίας και της Συρίας), αυτές που ουσιαστικά προλείαναν (συμμετοχή του στο ‘Rock Aid Armenia’, ζωντανή εκτέλεση του εμβληματικού τραγουδιού των ‘Deep Purple Smoke on the Water’ με τη συμμετοχή μουσικών διαφορετικών γενεών, στιλ και συγκροτημάτων), το έδαφος για τη δημιουργία του γκρουπ ( ο ήχος των δύο τραγουδιών είναι μεν σκληρός, κινούμενος σε hard rock μουσικά μοτίβα, από την άλλη όμως, δε, παραμένει πιο ‘ελαφρύς’ από τον σκληρό ήχο που κατέστησε γνωστούς τους ‘Black Sabbath’ τη δεκαετία του 1970/Και ένας πρωταρχικός παράγοντας για τον οποίο συμβαίνει κάτι τέτοιο, δεν είναι μόνο τα φωνητικά του Ian Gillan που επιτρέπουν στον κιθαρίστα να πειραματισθεί μουσικά επενδύοντας σε διαφορετικά μουσικά μοτίβα προκειμένου να πετύχει το ίδιο αποτέλεσμα, αλλά, και η παρουσία του κιμπορντίστα των ‘Purple’ John Lord, του η συμβολή στη λείανση του σκληρού ήχου αποδεικνύεται καταλυτική/Το μουσικό υπόβαθρο του John Lord δεν μπορούσε να επιτρέψει ίσως κάτι διαφορετικό/Οπότε, στην ουσία έχουμε ένα δημιουργικό ‘πάντρεμα’ ή αλλιώς, μία δημιουργική μείξη μεταξύ διαφόρων μουσικών μοτίβων, εκεί όπου ακόμη και τα κιθαριστικά solos του Iommi, ιδίως στο τραγούδι ‘Holy Water,’ είναι εμφανώς επηρεασμένα από την δεύτερη σημαντική περίοδο μουσικής ακμής των ‘Sabbath,’ με τον Aμερικανό τραγουδιστή Ronnie James Dio στα φωνητικά/Η ένταξη του πρώην τραγουδιστή των ‘Rainbow’ στο συγκρότημα, πέραν της επίδρασης που άσκησε στον μουσικό ήχο του συγκροτήματος, στο περιεχόμενο των στίχων, συνέβαλλε στο να γίνουν περισσότερο δημοφιλείς σε ένα κοινό πιο δεκτικό σε μελωδικά φωνητικά και σε μακροσκελή και επιδέξια κιθαριστικά solos, μεταβαίνοντας από τις Βρετανικές pub όπου μπορεί να έπαιζαν, σε πιο μεγάλους χώρους). Δεύτερον, τα τραγούδια, ακόμη και σε στιχουργικό επίπεδο, πόρρω απέχουν από το να χαρακτηριστούν τραγούδια «κεφιού» (fun), σύμφωνα με τον L. Grossberg, όντας απολύτως εναρμονισμένα με τα αρνητικά συναισθήματα που μπορεί να παραγάγει ένας ισχυρός σεισμός. Οι στίχοι του τραγουδιού ‘Holy Water’ το οποίο είναι διάστικτο από θρησκευτικές αναφορές, σκιαγραφούν το προφίλ ενός ατόμου που βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάθλιψης και πορεύεται δίχως σταθερές στη ζωή του. Κατάσταση που του αρέσει ιδιαιτέρως (‘I’ ve got no sense of purpose’, τραγουδά ο Ian Gillan, ήγουν, ‘δεν έχω κάποιον σκοπό’ σε ελεύθερη μετάφραση/Σκοπός, εάν υπάρχει κάτι τέτοιο, είναι μόνο ένας: Να διαφανεί προς όλους πως δεν υπάρχει καθοδηγητικός σκοπός στη ζωή, παρά μόνο μία ελευθερία επιλογών που καθορίζεται κάθε φορά από τις συνθήκες που επικρατούν). Τρίτον, ο βραχυπρόθεσμος χρονικός ορίζοντας του συγκροτήματος. Και τι εννοούμε λέγοντας κάτι τέτοιο; Εννοούμε πως το συγκρότημα ‘Who Cares’ δημιουργήθηκε για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα με γνώμονα την ηχογράφηση κάποιων τραγουδιών για την Αρμενία. Υπερθεματίζοντας, θα πούμε πως τα μέλη που αποτελούσαν το συγκρότημα, ούτε ξεκίνησαν περιοδείες σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες (η διάρκεια ζωής του συγκροτήματος ήσαν ένας χρόνος), ούτε εγκατέλειψαν τις υπόλοιπες μουσικές τους δραστηριότητες (ο θάνατος του John Lord που όπως είπαμε και πιο πάνω, διαδραμάτισε ιδιαίτερο ρόλο στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του, αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα για την συνέχιση της λειτουργίας του), για να αφοσιωθούν στους ‘Who Cares’ (΄λέγοντας κάτι τέτοιο, έχουμε κατά νου την μη εγκατάλειψη των συγκροτημάτων στα οποία ήσαν για χρόνια μέλη/Και την περίοδο 2011-2012, όλοι ήσαν ενεργά μέλη των συγκροτημάτων τους, τη εξαιρέσει του άλλοτε μπασίστα των ‘Metallica’ Jason Newsted), ούτε επεδίωξαν την κυκλοφορία ενός δεύτερου και ίσως πιο ολοκληρωμένου μουσικού άλμπουμ. Από την αρχή έως το τέλος, οι ‘Who Cares’, παρέμειναν μπάντα που κυρίως ικανοποιούσε την ανάγκη των μελών του για μουσική έκφραση με κάθε τρόπο και όχι με κάθε κόστος, στηριζόμενη στην αμοιβαία, μουσική και μη, αλληλοεκτίμηση και στην βαθιά επιθυμία να συνυπάρξουν μουσικά έστω και για μία φορά (οι Gillan και Iommi συνυπήρξαν μουσικά και στους ‘Black Sabbath’, τη δεκαετία του 1980). Τέταρτον, το συγκρότημα εξαρχής οργανώθηκε γύρω από την τριάδα Gillan-Iommi-Lord, οι οποίοι ήσαν αυτοί που προσκάλεσαν μουσικούς της αρεσκείας τους προκειμένου να ‘τζαμάρουν’ όλοι μαζί, σχηματίζοντας μία «παρέα» κατά τους Ροζάκου και Πανόπουλο, την οποία διακρίνει, όχι η «απουσία δεσμεύσεων», όσο η έλλειψη οποιουσδήποτε άγχους για το τελικό μουσικό αποτέλεσμα, από την στιγμή όπου το επίδικο είναι να βοηθηθεί η Αρμενία και να χτιστεί ex nihilo το μουσικό γυμνάσιο. Το κιθαριστικό δίδυμο Iommi-Linstrom, λειτούργησε καλά, παρά το γεγονός πως ο Iommi ήσαν ο μόνος κιθαρίστας των ‘Black Sabbath,’ δίχως να επιχειρήσει (σε συνεργασία με τα άλλα μέλη του συγκροτήματος) σε κάποια φάση της εν συνόλω μουσικής πορείας του, να προσθέσει και δεύτερο κιθαρίστα. O Βρετανός μουσικός, από τις απαρχές του συγκροτήματος, υιοθέτησε το μετασχηματιστικό μοντέλο ηγεσίας, επενδύοντας συμβολικούς-μουσικούς πόρους προς την κατεύθυνση του ό,τι οι Bass & Avolio, προσδιορίζουν ως «εξιδανικευτική επιρροή» (idealized influenced). Σε αυτή την περίπτωση, και διαμόρφωσε και μοιράστηκε με τα υπόλοιπα μέλη της μπάντας το μουσικό του όραμα (να καταστούν οι ‘Sabbath’ οι πιονέροι του ‘σκληρού ήχου’ στη Μεγάλη Βρετανία), και επίσης, εστίασε στο πως θα επιτευχθεί κάτι τέτοιο: Με έναν κιθαρίστα και έναν μπασίστα που θα αλληλοσυμπληρώνονται. Τότε ξεκινά η ιστορία του μπασίστα Geezer Butler (η επιλογή ενδυμασιών αποκλειστικά μαύρου χρώματος, ταίριαζε απόλυτα και με το όνομα του συγκροτήματος και συνοδεύονταν και από τη χρήση ευδιάκριτων συμβόλων/Την χρωματική ομοιομορφία μετέβαλλε ο ερχομός του Ronnie James Dio στο συγκρότημα, χωρίς όμως να μπορούμε να κάνουμε λόγο για την πρόκληση μίας ‘ενδυματολογικής επανάστασης’/’Θεωρητικοποιώντας’ την ανάλυση μας, θα στραφούμε στην τυπολογική προσέγγιση των Studak & Workman, οι διακρίνουν μεταξύ των «διαμορφωτών/τριών των γούστων του κοινού για τη μόδα, που είναι αυτοί/ες που νομιμοποιούν τη νέα τάση, εγκρίνοντας την και παρακινώντας τους/τις άλλους/ες να την υιοθετήσουν» και των «ικανών να επικοινωνήσουν τη μόδα, που είναι εκείνοι/ες οι νεωτεριστές/τριες, οι οποίες γνωρίζουν ότι μπορούν να επηρεάσουν τη γνώμη του πλήθους για μια νέα τάση και το κάνουν σκόπιμα»/Ο Ronnie James Dio εμπίπτει τυπολογικά, στη δεύτερη κατηγορία, όντας εκείνος ο νεωτεριστής που απεκδύθηκε τα ρούχα εργασίας όπως και άλλοι πριν από αυτόν, έχοντας επίγνωση πως οι ενδυματολογικές επιλογές του «μπορούν να επηρεάσουν τη γνώμη του πλήθους για μια νέα τάση»/Ενδυματολογικά, τίποτα δεν ήσαν το ίδιο στο χώρο της hard rock και μετέπειτα του metal, μετά την είσοδο του Ronnie James Dio, οι ενδυματολογικές επιλογές του οποίου δεν άφησαν ανεπηρέαστο και τον ‘πολύ’ Ritchie Blackmore στους ‘Rainbow,’ σε ένα σύνθετο σημείο όπου η σημαντικότερη ίσως συνεισφορά του έγκειται στο ό,τι έθεσε τις βάσεις για να αποτελέσει το ενδυματολογικό στυλ ευδιάκριτο στοιχείο της ταυτότητας ενός συγκροτήματος/Μετά την ανασύσταση των ‘Sabbath’ με τον ίδιο στα φωνητικά, στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, τα λευκά ρούχα που ενίοτε επέλεγε ο Dio, επιλογή την οποία δεν θα μπορούσε να κάνει ο Lemmy των ‘Motorhead,’ δημιουργούσαν ενδιαφέρουσες χρωματικές ποικιλίες και αντιθέσεις με το κλασικό μαύρο των υπολοίπων μελών του συγκροτήματος, το οποίο εντάσσεται με τη σειρά του στην κατηγορία του ρετρό/Η «γραμμή περιλαμβάνει και σύγχρονα στοιχεία, θυμίζοντας βέβαια σαφώς και έντονα το αρχικό ένδυμα της παλαιάς εποχής», κατά την Δήμητρα Αρβανιτίδου/Τα μαύρα ενδύματα μετατράπηκαν σταδιακά σε «αναπόσπαστο εργαλείο αυτοσυμβολισμού», σύμφωνα με τους Wicklund & Gollwitzer/Όπως σπεύδει να υπερθεματίσει η Δήμητρα Αρβανιτίδου, «τα σύμβολα λειτουργούν και στην αντιμετώπιση από τους/τις άλλους/ες, όπως για παράδειγμα «φοράει σκωτσέζικο κιλτ, άρα είναι Σκώτος’’/Έτσι, τα μέλη των ‘Sabbath,’ μέσω του μαύρου ενδύματος, δηλώνουν ρητά ‘φοράμε μαύρα σαν να πηγαίνουμε σε κηδεία, άρα είμαστε αυθεντικοί Sabbath’/’Αυτή είναι η ταυτότητα μας, αρέσει δεν αρέσει’), στους ‘Black Sabbath.’ Ο Iommi δεν εγκατέλειψε τα μαύρα ρούχα ούτε όταν δημιουργήθηκαν οι ‘Who Cares’ (το μαύρο είναι καθαυτό σύμβολο που εκπέμπει μηνύματα προς τους fans: ‘Νιώσε άνετα να φορέσεις μαύρα και να ξεχωρίσεις’). Βλέπε σχετικά, Wicklund, R., & Gollwitzer, P., ‘Symbolic self-completion,’ London, Routledge, 1982. Studak, C., & Workman, J., ‘Fashion Groups, gender and boredom pronesses,’ International Journal of Consumer Studies, 28, 1, 2004, σελ. 66-74. Στα μέλη των Βρετανικών rock και hard rock συγκροτημάτων της δεκαετίας του 1970 (ο Robert Plant με τατουάζ; ) η δερματοστιξία (τατουάζ σε ευδιάκριτα σημεία του σώματος όπως ο λαιμός και τα χέρια, τατουάζ που καλύπτουν σχεδόν όλο το σώμα), ήσαν άγνωστη πρακτική. Η δερματοστιξία πρωτευόντως ως πρακτική καλλωπισμού και δευτερευόντως ως πρακτική συμβολικής εγγραφής (η δημιουργία τατουάζ και πίρσινγκ δεν δημιούργησε εκείνους τους ‘ηθικούς πανικούς’ που δημιούργησε παλαιότερα η θέα μακρυμάλληδων που παίζουν δυνατή μουσική και τραγουδούν), πάνω στο σώμα, εικόνων και λόγων που παραπέμπουν σε μία μη συμβατική ζωή (βλέπε την περίπτωση του James Hetfield των ‘Metallica’: ‘Αυτός είμαι και αυτοί είναι οι δαίμονες μου’), άρχισε να κερδίζει έδαφος τη δεκαετία του 1980, με την εμφάνιση των πρώτη thrash και power metal συγκροτημάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Βλέπε και, Sweetman, P., ‘Σημαδεμένα σώματα, ανθιστάμενες ταυτότητες; Τατουάζ, πίρσινγκ και η αμφισημία της αντίστασης,’ στο: Μακρυνιώτη, Λ., (επιμ.), ‘Διεπιστημονικές προσεγγίσεις,’ Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα, 2004. Βλέπε και, Grossberg, Lawrence., ‘Is there rock after punk?,’ στο: Fifth, Simon., & Goodwin, Andrew., (επιμ.), ‘On record-rock, pop and written word,’ New York, Pantheon Books, 1990, σελ. 111-123. Πανόπουλος, Π., ‘Επιστρέφοντας στον γενέθλιο τόπο: οι τοπικοί σύλλογοι και η πολιτισμική κατασκευή του τόπου,’ στο: Παπαταξιάρχης, Ε., (επιμ.), ‘Περιπέτειες της ετερότητας. Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα,’ Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006. Η «παρέα» των ‘Who Cares,’ δεν πραγματοποίησε κάποια ανοιχτή και μεγάλη συναυλία υπέρ των Αρμένιων σεισμοπαθών (είχαν περάσει και αρκετά χρόνια μετά την πραγματοποίηση του), δίχως αυτό να μειώνει την συνεισφορά τους στο να γίνει γνωστό το συμβάν (ο σεισμός) και να σταλεί περισσότερη βοήθεια από την Μεγάλη Βρετανία και όχι μόνο. Και, Ροζάκου, Κατερίνα., ‘«Κοινωνικότητα» και «κοινωνία αλληλεγγύης» : η περίπτωση ενός εθελοντικού σωματείου,’ Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, Τόμος 32, 2008, Διαθέσιμο στο: 14467-409-34642-1-10-20170918.pdf Βλέπε και, Αρβανιτίδου, Ζωή., ‘Λαογραφικές προσεγγίσεις της μόδας: φύλο, θηλυκό σώμα, ένδυμα και πολιτισμός,’ Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2016, Διαθέσιμη στο: Λαογραφικές προσεγγίσεις της μόδας: φύλο, θηλυκό σώμα, ένδυμα και πολιτισμός (didaktorika.gr) Και, Bass, & Avolio, ‘Transformational leadership and organizational structure.
International Journal of Public Administration,’ Quarterly, 17, 1993. Και, Λαζάρου, Μαρία., & Λαζάρου, Δήμητρα., ‘Η Μετασχηματιστική ηγεσία στον χώρο της εκπαίδευσης,’ 3ο Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο, 2019, (PDF) Η Μετασχηματιστική ηγεσία στον χώρο της εκπαίδευσης (researchgate.net)
[3] Ο πρόεδρος του Συνασπισμού Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία, Αλέξης Τσίπρας, εκφώνησε έναν επικήδειο με στυλ, στην κηδεία (θα μπορούσε να θεωρηθεί ο αριθμός των 200 παρευρισκομένων σε μία κηδεία ως ένα «υπερβολικό νούμερο»; Ο Επίκτητος θεωρούσε ό,τι ο αριθμός των 500 «ακροατών σε φιλοσοφική διάλεξη» είναι εν τοις πράγμασι υπερβολικός) του βουλευτή Δωδεκανήσων του κόμματος, Νεκτάριου Σαντορινιού, ο οποίος απεβίωσε πριν από λίγες ημέρες. Σε αυτό το πλαίσιο, ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, εκφώνησε έναν πιο εκτενή επικήδειο συγκριτικά με αυτόν που εκφώνησε πριν από λίγες ημέρες ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης στην κηδεία του Μανούσου Βολουδάκη, που ενίοτε παρέπεμπε σε τοποθέτηση ενώπιον κομματικού οργάνου (η συνεδρίου) ή σε εισήγηση ενώπιον φίλων της Αριστεράς που συγκεντρώθηκαν σε ανοιχτό χώρο. Ποια ήσαν τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού του επικήδειου; Πρώτον, η εμφανής προσπάθεια του Αλέξη Τσίπρα να μην φανεί «ακαλλιέργητος», σύμφωνα με την προτροπή του Πλούταρχου στον Μενέμαχο, κάτι που τον οδήγησε σε πιο ασφαλείς επιλογές για να αποφύγει λάθη, που περιελάμβαναν τις μικρές προτάσεις που δεν συνοδεύονται από την άνω τελεία και τις παρενθέσεις, την αποφυγή χρήση ιδιωματικών εκφράσεων και δύσκολων λέξεων που να παραπέμπουν στην Αριστερή ιδιόλεκτο (γιατί να τον αποκαλέσει ‘αγκιτάτορα; Τι θα κέρδιζε με κάτι τέτοιο; Ίσως το μόνο που θα κέρδιζε να ήσαν η χλεύη κάποιων παρευρισκόμενων, κάτι που είναι ό,τι το χειρότερο για το άτομο που εκφωνεί τον επικήδειο), την αποφυγή μίας απότομης συγκινησιακής έξαρσης που θα μπορούσε να συνοδευθεί από την ρίψη δακρύων που θα εξανάγκαζαν τον ομιλητή να διακόψει για λίγα δευτερόλεπτα την ομιλία του, ζητώντας συγγνώμη. Εάν ο ομιλητής δεν είναι εξοικειωμένος με τέτοιου τύπου εξάρσεις, δεν είναι σε θέση να ελέγξει τη ροή του λόγου του με ευκολία παρά τα έντονα συναισθήματα που τον διαπερνούν, τότε εύκολα ο επικήδειος μπορεί να εκφυλιστεί σε ένα λογύδριο, το οποίο υπό άλλες συνθήκες δεν θα εκφωνούσε. Δεύτερον, η ανάδειξη και ο τονισμός των πολιτικών δεξιοτήτων («αταλάντευτος στις ιδέες του») και των ηθικών του αρετών («σεμνότητα, ευγένεια, νηφαλιότητα»/Ο Αλέξης Τσίπρας δεν παρέκκλινε της ενδυματολογικής του στρατηγικής που έγκειται στη μη χρήση γραβάτας και ακόμη, ανοιχτόχρωμης γραβάτας, επιμένοντας και λόγω της ιδιαίτερης περίστασης και λόγω των ενδυματολογικών προτιμήσεων του Νεκτάριου Σαντορινιού, ο οποίος επίσης απέφευγε να φορά γραβάτες ακόμη και κατά τη διάρκεια της υπουργικής του θητείας, στο σακάκι που συνοδεύεται από παντελόνι που δεν είναι τζιν/Συμβολικά, με αυτόν τον τρόπο, δεν σεβάστηκε κάποια εκ των προτέρων τιθέμενη επιθυμία του Νεκτάριου Σαντορινιού, όσο έσπευσε να τον ‘τιμήσει’ και να ‘σεβαστεί τη μνήμη του,’ αποδεχόμενος τη δική του ενδυματολογική νόρμα που έχει το ‘προνόμιο’ να ομοιάζει με τη δική του/Όπως υποστηρίζει ο Θεοφάνης Τσιαμπόκαλος παραπέμποντας στον Roland Barthes, «το ένδυμα είναι ένα σύστημα, είναι μια δομή, της οποίας στα στοιχεία δεν έχουν ποτέ απόλυτη αξία, αλλά είναι σημαίνοντα μόνο στον βαθμό που συνδέονται με ένα σύνολο από συλλογικές νόρμες»). Κάτι παρόμοιο έπραξε και ο Κυριάκος Μητσοτάκης στο δικό του επικήδειο για τον βουλευτή Χανίων, αν και ο ίδιος επέμεινε περισσότερο στις ηθικές του δεξιότητες ή ‘αρετές’ (η συναίνεση και επίσης η επίμονη αναζήτηση της είναι ηθικές ‘αρετές’ κατά κύριο λόγο και δευτερευόντως πολιτικές), θέτοντας σε δεύτερο πλάνο τις πολιτικές του ικανότητες. Ναι μεν έγινε αναφορά και δη θετική αναφορά στο έργο του Μανούσου Βολουδάκη στο Υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, όμως, η αναφορά ήσαν σύντομη και δεν επεκτάθηκε τόσο πολύ στα επιτεύγματα του Νεκτάριου Σαντορινιού στο υπουργείο Νησιωτικής Πολιτικής, όπως έπραξε ο Αλέξης Τσίπρας στο δικό του επικήδειο, αποδίδοντας βαρύτητα στο μέτρο που ακούει στο όνομα ‘μεταφορικό ισοδύναμο,’ εκεί όπου η διεφάνη στο προσκήνιο, το στοιχείο της παράκλησης: ‘Παρακαλώ κυρίες και κύριοι, συντρόφισσες και σύντροφοι, συνοδοιπόροι στον ‘καλό αγώνα,’ έτσι πρέπει να θυμάστε και να θυμόμαστε τον Νεκτάριο: Ως τον εμπνευστή σε μία δύσκολη περίοδο, του ‘μεταφορικού ισοδύναμου’ που ωφέλησε τους νησιώτες.’ Τρίτον (εστιάζοντας στην «ευγένεια» του εκλιπόντος, ο Αλέξης Τσίπρας δεν αντιγράφει τον Κυριάκο Μητσοτάκη/Η επίκληση της ευγένειας ως αρετής που την κατέχει ο εκλιπών και την επιδεικνύει στους άλλους, είτε είναι ομοϊδεάτες του είτε όχι, χρησιμοποιώντας την καθημερινά, είναι κάτι που συνηθίζεται σε επικήδειους λόγους), η πολύ σύντομη επισκόπηση της ιστορίας της Μεταπολιτευτικής Αριστεράς και των εκφάνσεων της (η αναφορά στην οργανωτική ένταξη του Νεκτάριου Σαντορινιού στην Κομμουνιστική Νεολαία, μπορεί να ξύπνησε μνήμες και σε κάποιους εκ των παρευρισκομένων στην εξόδιο ακολουθία, όπως και στον ίδιο τον Αλέξη Τσίπρα, καθότι σε κάποια προγενέστερη φάση της ζωής τους, εντάχθηκαν στην Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδος/Όμως, η αναφορά λαμβάνει χώρα πολύ προσεκτικά/Και τι σημαίνει κάτι τέτοιο; Σημαίνει πως ο ομιλητής κάνει χρήση του όρο ‘Κομμουνιστική Νεολαία’ και όχι ΚΝΕ, όπως είναι γνωστή ευρύτερα, προκειμένου να μην προσφέρει την ευκαιρία στο ΚΚΕ να τον εγκαλέσει για ‘κακή χρήση’ του ονόματος της κομματικής νεολαίας του), και επίσης, η σκιαγράφηση, ώστε οι σύντροφοι του να ‘θυμηθούν τα παλιά και να πιούν και ένα κρασί στη μνήμη του’ (αυτή είναι μία τελετουργική πρακτική πένθους και μνημόνευσης του νεκρού που συνηθίζεται μεταξύ φίλων) των βασικών οργανωτικών του επιλογών, με αποκορύφωμα την ένταξη του στον ΣΥΡΙΖΑ. Επιλογή που σύμφωνα με τον ομιλητή, άλλαξε την ζωή του, μη αφήνοντας ανεπηρέαστο και το κόμμα, το οποίο ‘μπολιάστηκε’ με τον ‘ενθουσιασμό’ και την ‘ενεργητικότητα’ του. Τέταρτον, η εύρεση της ευκαιρίας για την άσκηση έμμεσης πολιτικής κριτικής στην κυβέρνηση και στα δύο κυριότερα Μεταπολιτευτικά κόμματα εξουσίας, ήτοι στη Νέα Δημοκρατία και στο Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Για την άσκηση της κριτικής, αξιοποιήθηκαν κλασικές και στερεοτυπικές εκφράσεις της Συριζαϊκής ιδιολέκτου, όπως η έκφραση «όταν αργότερα ήρθε ο ζόφος των μνημονίων και ο ελληνικός λαός μας ανέθεσε να βγάλουμε τη χώρα από το βάλτο». Κάτι τέτοιο είναι μείζον σφάλμα. Επ’ ουδενί ένας εκφωνητής ενός επικήδειου λόγου (για παράδειγμα, ο πρωθυπουργός απέφυγε, στο δικό του επικήδειο λόγο, να ασκήσει κριτική σε πολιτικά κόμματα και σε πολιτικά πρόσωπα, κάτι που έπραξε και ο διάδοχος Παύλος, γιος του τέως Βασιλιά των Ελλήνων Κωνσταντίνου, κατά τη διάρκεια της εκφώνησης του επικήδειου λόγου την ημέρα της κηδείας του πατέρα του), δεν πρέπει να αφήνεται να παρασυρθεί από τα συναισθήματα που τυχόν μπορεί να έχει για τους πολιτικούς του αντιπάλους, από το επίπεδο του τρέχοντος κομματικού-πολιτικού ανταγωνισμού, γιατί έτσι κινδυνεύει να πέσει στην ‘παγίδα’ της κομματικότητας. Και αυτή την παγίδα δεν την απέφυγε ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία, μιλώντας σε αυτό το σημείο, ως αμιγώς κομματικός ηγέτης, εξέλιξη που επισκίασε το ανθρώπινο στοιχείο (ο Αλέξης Τσίπρας, δεν διάνθισε τον επικήδειο του με αναφορές σε Αριστερούς ποιητές όπως ο Γιάννης Ρίτσος, ο Κώστας Βάρναλης, ο Pablo Neruda, και σε καλλιτέχνες με αναφορές σε αυτόν τον χώρο, όπως ήσαν ο Μίκης Θεοδωράκης), που πρέπει πάντα να επικρατεί ή αλλιώς, να κυριαρχεί. Είναι προτιμότερο να εξυψώσεις τον νεκρό, από το να προσδώσεις κομματικά χαρακτηριστικά στον επικήδειο σου (δεν ‘έχεις έρθει για να πείσεις’), που έτσι χάνει σε ποιότητα, σε ισορροπία, σε μετριοπάθεια (ο νεκρός δεν έχει μόνο κομματική ιδιότητα/Η συνολική πορεία του δεν εξαντλείται στην ένταξη και στη δραστηριοποίηση του σε έναν κομματικό φορέα). Πέμπτον, και σε συνέχεια του προηγούμενου, αξιοποίησε τη συγκυρία για να προβεί σε ένα κάλεσμα στους παρευρισκόμενους για τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ στις επικείμενες βουλευτικές εκλογές, κάτι που φανερώνει έλλειψη σεβασμού προς τους ίδιους τους παρευρισκόμενους, προς τον χώρο που τον φιλοξενεί (δεν ήσαν προεκλογική συγκέντρωση αλλά κηδεία), αναδεικνύοντας παράλληλα στην επιφάνεια την πρόθεση του να μετατραπεί στον ‘πρωταγωνιστή της ημέρας.’ Θεωρητικά-επιστημολογικά, ο Αλέξης Τσίπρας δεν λειτουργεί μόνο ως κομματικός ηγέτης μέσα σε έναν μη συμβατό με αυτό, χώρο, αλλά, χάνει και το Αριστοτελικό «ήθος του ομιλητή», ο οποίος, αντί να είναι σώφρων και πράος (κατά τον Πλούταρχο), ομιλώντας για την ζωή εκεί όπου υπάρχει θάνατος, αναλώθηκε σε κομματικές πομφόλυγες που μικρή σχέση έχουν με έναν επικήδειο για έναν φίλο. Πως τιμάς έτσι τον νεκρό; Έκτον, προς το τέλος του επικήδειου, αναφέρθηκε ονομαστικά στη σύζυγο και στα παιδιά του Νεκτάριου Σαντορινιού, σε ένδειξη συμπαράστασης και υποστήριξης. Ιδίως στα παιδιά. Βλέπε σχετικά, Τσιαμπόκαλος, Θεοφάνης., ‘ Πλούταρχος και ρητορική: η ρητορική στα ηθικά του Πλούταρχου και η σχέση της με την ηθική, την πολιτική και την εκπαίδευση,’ Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2018, Διαθέσιμη στο: Πλούταρχος και ρητορική: η ρητορική στα ηθικά του Πλούταρχου και η σχέση της με την ηθική, την πολιτική και την εκπαίδευση (didaktorika.gr) Ο Αλέξης Τσίπρας, σε κάποιες στιγμές του επικήδειου λόγου που εκφώνησε (ο εκφωνητής δεν ξεκινά τον λόγο του με ένα ‘χαίρετε’), ήσαν εμφανώς εκτός κλίματος. Βλέπε και, Αριστοτέλης., ‘Ρητορική,’ 1.2.4. Και, Βarthes, Roland., ‘La mort del l’ auteur,’ Manteia, 5, 1968, σελ. 61-67. ‘Είπαν το «τελευταίο αντίο» στον Νεκτάριο Σαντορινιό,’ Ιστοσελίδα εφημερίδας ‘Πρώτο Θέμα,’ 15/02/2023, Είπαν το «τελευταίο αντίο» στον Νεκτάριο Σαντορινιό (protothema.gr) Συστήνουμε στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη να ακούσει ολόκληρο το τραγούδι ‘Holy Water’ στο ‘You Tube.’ Ο Ian Gillan δίνει μία από τις πιο ‘λυπημένες’ ερμηνείες του, που πόρρω απέχει από τις δυναμικές ερμηνείες στις οποίες τον συνηθίσαμε στους ‘Deep Purple.’ Βλέπε σχετικά, ‘Who Cares – Holy Water (Ian Gillan, Tony Iommi),’ 2017, Διαθέσιμο στο: (14) WhoCares – Holy Water (Ian Gillan, Tony Iommi) – YouTube
[4] Προς ώρας τουλάχιστον, οι σεισμοί και οι προεκτάσεις του, επηρεάζουν την ασκούμενη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας ως προς την Συρία και τις εκεί ευρισκόμενες Κουρδικές, ένοπλες οργανώσεις. Πρώτον, από την επαύριον των σεισμών έχουν σταματήσει οι Τουρκικοί βομβαρδισμοί των Κουρδοκρατούμενων περιοχών της Βόρειας Συρίας και κατά δεύτερον, έχουν αναβληθεί οι όποιοι σχεδιασμοί υπήρχαν για την πραγματοποίηση μίας χερσαίας στρατιωτικής εισβολής στις περιοχές αυτές. Εν αντιθέσει με ό,τι συμβαίνει με Ελλάδα κυρίως αλλά και με την Αρμενία, δεν παρατηρούμε την ύπαρξη κάποιας διπλωματικής κινητικότητας που να αφορά τις διμερείς σχέσεις Τουρκίας και Συρίας, κινητικότητα που θα μπορούσε να μεταφρασθεί στην λήψη κοινών πρωτοβουλιών στα Τουρκο-συριακά σύνορα για την άμβλυνση των συνεπειών από τους σεισμούς.
[5] Βλέπε σχετικά, Kelman, Ilan., ‘Disaster Diplomacy. How Disasters affect peace and conflict,’ London, Routledge, 2011. Ο Ilan Kelman είναι ένας από τους πιο εμβριθείς μελετητές της ‘διπλωματίας των καταστροφών,’ έχοντας συγγράψει και άλλες μελέτες που περιστρέφονται γύρω από το πλαίσιο που περιγράψαμε πιο πάνω. Το ίδιο εμβριθείς ήσαν και οι μελέτες του Ιταλού νεοελληνιστή Μάριο Βίτι για μία σειρά έργων Ελλήνων λογοτεχνών και ποιητών. Το πλούσιο επιστημονικό του έργο, έθεσε τις βάσεις, για την παραγωγή εξειδικευμένων φιλολογικών κειμένων (ο Βίτι με τον τρόπο του και με βασικό ‘εργαλείο’ την πολύ καλή γνώση της εν συνόλω ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής που του επέτρεπε να μεταπηδά από εποχή σε εποχή και από συγγραφέα σε ποιητή και αντίστροφα, συνετέλεσε ώστε η μελέτη και η ερμηνείας της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνικής-ποιητικής παραγωγής να καταστεί πιο απαιτητική, τιθέμενη σε επιστημονικές βάσεις/Ως επιστημονικό ‘επίγονο’ του, θα αναφέραμε τον καθηγητή Ευριπίδη Γαραντούδη) από Έλληνες κριτικούς λογοτεχνίας χωρίς απαραίτητα αυτοί να είναι πανεπιστημιακοί και φιλόλογοι (οι κριτικοί αυτοί ανέδειξαν νέα στοιχεία πάνω στην ποίηση του Σεφέρη και του Ελύτη, για παράδειγμα), για την γνωσιο-θεωρητική εξέλιξη Ελλήνων φιλολόγων που εκπαιδεύτηκαν μελετώντας το έργο του και παρακολουθώντας τις διαλέξεις του, καλούμενοι εν συνεχεία να διδάξουν στα επιστημονικά τμήματα της φιλολογίας έχοντας στέρεο θεωρητικό υπόβαθρο (άλλως πως, πολλά θεωρητικά ‘εφόδια’), για την εσωτερική αναδιοργάνωση των κυριότερων πανεπιστημιακών τμημάτων φιλολογίας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ιωάννινα), τα οποία έτσι έγιναν πιο ‘ελληνοκεντρικά’ δίχως να χάσουν την οικουμενική τους ματιά και τους ανοιχτούς τους επιστημονικά-φιλολογικά, ορίζοντες. Εάν είχαμε τη δυνατότητα να διαλέξουμε ένα έργο του Μάριο Βίτι, αυτό θα ήσαν το ‘Φθορά και Λόγος. Εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη.’ Το βιβλίο αυτό που εκδόθηκε στα 1978, συνιστά μία από τις πρώτες, εάν όχι η πρώτη, απόπειρες εν καιρώ πρώιμης Μεταπολίτευσης, για την κατανόηση του Σεφερικού έργου και των ‘σταθερών’ που το διαπερνούν, δίχως την χρήση εκείνων των ‘παραμορφωτικών φακών’ που συνδέουν και εναλλάσσουν την ιδιότητα του ποιητή με αυτή του διπλωμάτη. Βίτι, Μάριο., ‘Φθορά και Λόγος. Εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη,’ Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1978. Σημαντική θεωρητικά-επιστημονικά, ως προς τον όγκο δουλειάς που παρήχθη, ως προς τον εμπλουτισμό της ελληνικής φιλολογίας με ένα έργο σημείο αναφοράς για τους μεταγενέστερους φιλόλογους που ξαφνικά είχαν μπροστά τους ταξινομημένη και αριθμημένη ολόκληρη την νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή, είναι το ‘Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας’ (ποιοτικά είναι κατά πολύ ανώτερο του αντίστοιχου εγχειρήματος του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου και του κριτικού Μάρκου Αυγέρη, από την στιγμή όπου ο Μάριο Βίτι διαθέτει τις γνώσεις για να φέρει εις πέρας ένα τέτοιο εγχείρημα, δίχως να αναλωθεί σε μία ενίοτε υπερ-ιδεολογικοποιημένη και περιχαρακωμένη προσέγγιση του Αυγέρη, που δεν βλέπει στον Σεφέρη παρά μόνο ‘ερείπια’), σε μετάφραση της Μυρσίνης Ζορμπά. Βλέπε σχετικά, Βίτι, Μάριο., ‘Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,’ Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1978. Η κριτική μελέτη για τον Οδυσσέα Ελύτη έρχεται μετά την συγκέντρωση της βιβλιογραφίας του της περιόδου 1935-1971, όντας το προοίμιο ή η θεωρητική εισαγωγή για αυτό που θα ακολουθήσει. Ήτοι, το ‘Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Επιλογή κριτικών κειμένων.’ Άρα, η κριτική μελέτη δεν είναι ολοκληρωμένη. Με χρονολογική σειρά λοιπόν, έχουμε: Βίτι, Μάριο., ‘Οδυσσέας Ελύτης. Βιβλιογραφία 1935-1971,’ Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 1977. ‘Οδυσσέας Ελύτης. Κριτική μελέτη,’ Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα, 1984. ‘Εισαγωγή στη ποίηση του Ελύτη. Επιλογή κριτικών κειμένων,’ Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1999. Τώρα, ως προς τον Kelman, το έργο που κατά κύριο λόγο διερευνά τις αρχές της ‘διπλωματίας των καταστροφών,’ είναι το ‘Disaster Diplomacy,’ The Encyclopedia of Diplomacy, 2018. Η διπλωματική μεταξύ χωρών που είτε δεν διατηρούν καθόλου διπλωματικές σχέσεις, είτε την περίοδο της φυσικής καταστροφής, δεν είχαν ιδιαίτερα καλές σχέσεις, είναι το θετικό σενάριο, με την προσέγγιση που ακολουθεί την καταστροφή, να ερείδεται πάνω σε ένα διαμορφωθέν υπόστρωμα συμπάθειας και ψυχο-συναισθηματικής κατανόησης (ο παθών «είναι σαν και εμάς», κατά την ανάλυση του Ηρακλή Μήλλα: ‘Κλαίει όπως κλαίμε και εμείς, πονάει όπως πονάμε και εμείς, ζητάει τα ίδια πράγματα με εμάς, θρηνεί σαν να απώλεσε τα πάντα μέσα σε μία στιγμή, όπως μπορεί να κάναμε και εμείς στη θέση του’), ευγνωμοσύνης και παραδοχής (‘Έλληνες, δεν θα μας βοηθήσατε απλά, μας βοηθήσατε πάρα πολύ’). Το αρνητικό σενάριο είναι να τροφοδοτήσει η φυσική καταστροφή μία ένοπλη σύγκρουση ex nihilo (με αιτίες τον διαμοιρασμό της βοήθειας, την ευκαιρία, λόγω καταστροφής και διαμόρφωσης συνθηκών αστάθειας, ανακίνησης εδαφικών ζητημάτων από αυτονομιστικές ομάδες, την έλλειψη ή τον χαμηλό βαθμό κρατικής πρόνοιας), ή να αναζωπυρώσει μία σύγκρουση που μπορεί να βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση. ‘Παραδειγματοποιώντας’ την ανάλυση μας, θα ισχυρισθούμε πως δεν διαφαίνονται τάσεις αναζωπύρωσης της σύγκρουσης στη Συρία, μετά των στρατιωτικών δυνάμεων του καθεστώτος και των ένοπλων, αντικαθεστωτικών ομάδων. Κάτι παρόμοιο είχε συμβεί και μετά από τον σεισμό της Αρμενίας, στα 1988. Η εκδήλωση του σεισμού, δεν επηρέασε επί τα χείρω τις σχέσεις των τότε Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, οδηγώντας του σε μία σύγκρουση για το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Ο Kelman είναι συγγραφέας και του ‘Acting on Disaster Diplomacy,’ Journal of International Affairs, Volume 59, No. 2, 2006. Millas, Hercules., ‘The mystery of affectionate chat between Turks and Greeks,’ στο: Belge, Ulas, Taciser., (επιμ.), ‘Voices for the Future: Civic dialogue between Turks and Greeks,’ Istanbul, Istanbul Bilgi Universitesi Yayinlari, 2004b. Το ενδεχόμενο της αναζωπύρωσης μίας σύγκρουσης, μπορεί να βρει πρόσφορο πεδίο εφαρμογής κατά τη διάρκεια μίας ένοπλης σύγκρουσης στην οποία εμπλέκονται πολλοί δρώντες.
[6] Κάποιες ισχυρές μεταβλητές που κατέστησαν εφικτή την επίσκεψη του Αρμένιου υπουργού Εξωτερικών στην Άγκυρα, δύνανται να είναι οι εξής: Η πρώτη μεταβλητή άπτεται του προγραμματισμού της επίσκεψης του Αρμένιου υπουργού Εξωτερικών αρκετά πριν από την εκδήλωση των σεισμών σε Τουρκία και σε Συρία (το εύρος της καταστροφής στην Τουρκία, συνιστά ισχυρό επιχείρημα που συνηγορεί στο ό,τι μία δημοκρατία, ακόμη και μία νεαρή δημοκρατία, πολλώ δε μάλλον μία ανεπτυγμένη φιλελεύθερη δημοκρατία, είναι πολύ καλύτερα προετοιμασμένη, ως προς την πραγματοποίηση ελέγχων και την ύπαρξη λογοδοσίας, και θωρακισμένη απέναντι σε φυσικά φαινόμενα όπως είναι οι σεισμοί, από ό,τι ένα αυταρχικό και ημι-αυταρχικό καθεστώς όπως είναι το Τουρκικό/Το εύρος των καταστροφών στην Ιαπωνία, η οποία επλήγη από έναν πολύ ισχυρό σεισμό μεγέθους 7,8 βαθμών της κλίμακας ρίχτερ, το 2011, ήσαν μικρότερο από το αντίστοιχο στην Τουρκία/Πολύ μικρότερες υπήρξαν και οι καταστροφές στη Θεσσαλονίκη, στα 1978, μετά από έναν πολύ ισχυρό σεισμό/Όσο περισσότερο προχωρούσε και εξελίσσονταν η αυταρχική στροφή στην Τουρκία, τόσο περισσότερο μειώνονταν οι έλεγχοι σε διάφορα κτίρια, προκειμένου να φανεί εάν αυτά τηρούσαν τις αντισεισμικές προδιαγραφές/Οπότε, θεωρούμε πως η σύγκριση μεταξύ των δημοκρατικών και των αυταρχικών καθεστώτων πρέπει να συμπεριλάβει τη μελέτη του μεγέθους της καταστροφής σε μία χώρας, καθώς και τη διαχείριση της/Σαφώς, δεν παραβλέπουμε πως στο τελικό αποτέλεσμα συντελούν και άλλοι παράγοντες όπως το «εστιακό βάθος» του σεισμού, το πόσο πυκνοκατοικημένη είναι μία περιοχή), πράγμα που σημαίνει πως πολύ απλά η επίσκεψη δεν μπορούσε να ματαιωθεί οριστικά ή να αναβληθεί προσωρινά (το πρόγραμμα επισκέψεων των υπουργών Εξωτερικών λαμβάνεται υπόψιν σε τέτοιες περιπτώσεις), λόγω των σεισμών στην Τουρκία. Άλλωστε, έχουν περάσει και σχεδόν 10 ημέρες. Η δεύτερη μεταβλητή, σχετίζεται εμπρόθετα με την πρόθεση του Αρμένιου υπουργού Εξωτερικών να επισκεφθεί προσωπικά την Τουρκία και να εκφράσει την βαθιά του οδύνη για τον σεισμό, την καταστροφή και τους χιλιάδες νεκρούς στον Τούρκο ομόλογο του, να μεταφέρει τα ειλικρινή συλλυπητήρια του Αρμένιου πρωθυπουργού Νικόλ Πασινιάν και των Αρμένιων πολιτών, να τον διαβεβαιώσει, και μέσω αυτού, την Τουρκική κυβέρνηση, πως θα η Αρμενία θα κάνει ό,τι χρειαστεί για την ανακούφιση των πληγέντων. Προτείνουμε να ‘υιοθετήσει’ η Αρμένικη κυβέρνηση κάποια Τουρκική πόλη που έχει υποστεί εκτεταμένες καταστροφές, όπως είναι το Καχραμάνμαράς, αναλαμβάνοντας έτσι εξ ολοκλήρου την ανοικοδόμηση κεντρικών δρόμων, τζαμιών και ολόκληρων οικοδομικών τετραγώνων (η Αρμενική κυβέρνηση μπορεί να αποστείλει στην Τουρκία και στη Συρία, πλήρως εξοπλισμένα ασθενοφόρα). Η τρίτη μεταβλητή που εντοπίζουμε θεωρητικά-επιστημολογικά, έχει σχέση με την αμοιβαία επιθυμία των δύο υπουργών να συναντηθούν μέσα σε μία τέτοια συγκυρία που φαίνεται πως μπορεί να ευνοήσει την επιπλέον βελτίωση των διμερών σχέσεων, να επιχειρήσουν έναν πρώτο και συστηματικό απολογισμό των βημάτων που έχουν γίνει μέσα σε αυτή τη διετία, και να ανταλλάξουν απόψεις πάνω στα θέματα στα οποία θα μπορούσε να επιτευχθεί σύγκλιση: Σε θέματα «τουρισμού», «περιβάλλοντος», «πολιτιστικών σχέσεων». Η τέταρτη μεταβλητή (ως προς την παροχή ελληνικής ανθρωπιστικής βοήθειας στην Τουρκία, δεν μπορεί να αποκλεισθεί και μία ερμηνεία τύπου «εμείς είμαστε σε καλύτερη μοίρα από αυτούς», οπότε ‘είμαστε υποχρεωμένοι να τους βοηθήσουμε όπως μπορούμε,’ προκειμένου να ‘μην αρχίζουν να καταφθάνουν στην Ελλάδα’/Εδώ υπεισέρχεται και ένας βαθμός κυνισμού), έχει να κάνει με την κοινή πεποίθηση πως η διαδικασία επαναπροσέγγισης των δύο χωρών, η οποία είναι εν εξ εξελίξει, δεν μπορεί να πάψει να υφίσταται για οποιονδήποτε λόγο, καθώς κάτι τέτοιο δεν ωφελεί καμία εκ των δύο χωρών. Βλέπε σχετικά, Ηρακλείδης, Αλέξης., Άσπονδοι γείτονες. Ελλάδα-Τουρκία: Η διένεξη του Αιγαίου…ό.π., σελ. 192. Η μετάβαση του Αρμένιου υπουργού Εξωτερικών στην Άγκυρα (η επίσκεψη του δεν συνοδεύθηκε από μία μικρή περιοδεία στις πληττόμενες περιοχές), συνιστά τμήμα της Αρμενο-τουρκικής ‘διπλωματίας των σεισμών’ που έχει τεθεί σε εφαρμογή. Βλέπε και, Παυλόπουλος, Γιώργος, ‘Συντριπτική για την Τουρκία η σύγκριση με Χιλή και Ιαπωνία,’ Εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ 16/02/2023, σελ. 41.
[7] Τα φυσικά φαινόμενα που πλήττουν με ιδιαίτερη συχνότητα την Κούβα και τις νότιες πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, έχουν επιφέρει κάποια θετική δυναμική (ανθρωπιστική συνδρομή των Ηνωμένων Πολιτειών στην Κούβα) η οποία όμως δεν αρκεί για την πλήρη ομαλοποίηση και αποκατάσταση των διμερών σχέσεων.
[8] Άλλως πως, η ‘διπλωματία των σεισμών’ θα μπορούσε να αποκληθεί και ως «ανθρωπιστική διπλωματία» (humanitarian diplomacy), κατά τον Daniel Fiott. Μάλιστα, ο συγκεκριμένος γλωσσικός όρος επιστημολογικά, είναι περισσότερο δόκιμος και συμβατός με την όλη συνθήκη, αν και πλέον είναι πολύ δύσκολο να αντικαταστήσει γλωσσικά την έκφραση ‘διπλωματία των σεισμών’ (η κατάχρηση του όρου έχει οδηγήσει βέβαια σε εννοιολογικά προβλήματα: Γιατί να χρησιμοποιούνται ‘φορτισμένοι’ όροι που ξυπνούν επώδυνες μνήμες και να παραβλέπονται όροι που είναι πιο ισορροπημένοι και έχουν θετική χροιά; Πως κάνεις διπλωματία εν τω μέσω ενός σεισμού; Για ποιον λόγο η παροχή σημαντικής ανθρωπιστικής βοήθειας από την ελληνική κυβέρνηση δεν ονομάζεται ‘άσκηση ανθρωπιστικής διπλωματίας’ και αντ’ αυτού επιλέγεται ένας όρος όχι παράταιρος όσο παράξενος; Υπάρχει δηλαδή και ‘διπλωματία των τυφώνων;’ ‘Διπλωματία των πλημμυρών;’ ‘Διπλωματία των ανεμοστρόβιλων’; ) που έχει επικρατήσει πλήρως στο δημόσιο λόγο, πολιτικό, δημοσιογραφικό και ακαδημαϊκό εν μέρει, με εμφανείς τάσεις επέκτασης ‘προς τα κάτω’. Κάτι που σημαίνει πως δεν είναι λίγοι οι πολίτες που κάνουν χρήση της έκφρασης ‘διπλωματία των σεισμών’ που ασυναίσθητα, σημαίνει πολλά για αυτούς και παραπέμπει σε μία συγκεκριμένη περίοδο άνθισης των ελληνοτουρκικών σχέσεων, δίχως άλλες λεπτομέρειες. Βλέπε σχετικά, Fiott, Daniel., ‘Humanitarian Diplomacy,’ ‘The Encyclopedia of Diplomacy, 2018.
[9] Βλέπε σχετικά, Robins, Philip., ‘Suits and uniforms: Turkish foreign policy since the Cold War,’ London, Hurst & Company, 2003.
[10] Πέραν του Αλέξη Ηρακλείδη, βάση στη συγκρότηση και στη λειτουργία του ελληνο-τουρκικού φόρουμ διαλόγου, απέδωσε και ο Τούρκος αναλυτής (οφείλουμε πάντα να μελετούμε τους Τούρκους διεθνολόγους και πολιτικούς επιστήμονες/Λένε πολλά), Soli Ozel. Βλέπε σχετικά, Ozel, Soli., ‘Turkish-Greek Dialogue of the Business communities,’ στο: Belge, Ulas, Taciser., (επιμ.), ‘Voices for the future…ό.π. Όπως γράφει ο Αλέξης Ηρακλείδης, «στην υποομάδα» του Greek-Turkish Forum για τα ΜΟΕ (Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης), «συμμετείχαν από ελληνικής πλευράς ο καθηγητής Χρήστος Ροζάκης (ως κύριος εκπρόσωπος), τον οποίο αργότερα διαδέχθηκε ο πρέσβης ε.τ Κώστας Ζέπος, ο καθηγητής Θεόδωρος Κουλουμπής και η Πωλίνα Λάμψα (σύμβουλος του Γιώργου Παπανδρέου)». Οι επεξεργασίες αυτής της υποομάδας, αξιοποιήθηκαν εν συνεχεία από τις κυβερνήσεις των δύο χωρών, παίζοντας ρόλο στην επίτευξη συγκλίσεων και στην υιοθέτηση της φόρμουλας που φέρει τον τίτλο ‘Διερευνητικές επαφές.’ Ποιος Έλληνας διεθνολόγος (διαθέτουμε σήμερα διεθνολόγους που να έχουν το διεθνές επιστημονικό κύρος που απολάμβανε ο Θεόδωρος Κουλουμπής; ), θα μπορούσε να συμμετάσχει σήμερα σε μία τέτοια ομάδα, όταν κάποιοι εξ αυτών, εκλαμβάνουν μονοσήμαντα και αρνητικά την Τουρκία; Βλέπε σχετικά, Ηρακλείδης, Αλέξης., Άσπονδοι γείτονες. Ελλάδα-Τουρκία: Η διένεξη του Αιγαίου…ό.π., σελ. 187.
[11] Με ποιους τρόπους συνέδραμε η Τουρκία την Αρμενία μετά τον σεισμό του 1988 στη δεύτερη; Το ερώτημα μας δεν έχει καμία ειρωνική ή υποτιμητική χροιά, διότι πιστεύουμε πως η Τουρκία συνέδραμε την Αρμενία.
[12] Σε αυτή την συνάντηση (είναι αρκούντως πιθανό η συνάντηση να πραγματοποιήθηκε κατόπιν πρωτοβουλίας του Νίκου Δένδια/Πρωτοβουλία που ήσαν πολύ σωστή) αποφεύχθηκε και ορθώς οποιαδήποτε αναφορά στην ένταση του πρόσφατου παρελθόντος και στις διαφορές που υπάρχουν στις ελληνοτουρκικές σχέσεις (η ενδυμασία των δύο υπουργών υπήρξε ανεπίσημη, αν και η συνάντηση ήσαν επίσημου χαρακτήρα), με την έμφαση να δίνεται, στην ενημέρωση του Έλληνα υπουργού από τον Τούρκο ομόλογο του σχετικά με το εύρος της καταστροφής, στο τι έχει κάνει μέχρι τώρα η ελληνική κυβέρνηση, καθώς και στο τι προτίθεται να πράξει στο άμεσο μέλλον προς υποστήριξη της Τουρκίας.
[13] Οι ευκαιρίες που ανακύπτουν πρέπει να αξιοποιούνται το κατάλληλο χρονικό διάστημα: Πέραν αυτού, παύουν να υφίστανται και να λειτουργούν ως ευκαιρίες, που διαμορφώνουν το έδαφος να ‘κάνεις τόσα πράγματα μέσα σε ελάχιστο χρόνο, που κανονικά θα χρειαζόσουν για να τα κάνεις χρόνια.’ Και οι ευκαιρίες (και η θετική δυναμική) μετά από τέτοιας έκτασης σεισμούς, δεν θα διαρκέσουν για πολύ.
[14] Βλέπε σχετικά, ‘Τουρκία- Αρμενία: Η «διπλωματία του σεισμού» ίσως βοηθήσει στην εξομάλυνση των σχέσεων…ό.π.
